ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ, του Γιάννη Γεωργούση
(19-6-2023)
Ο άνθρωπος, λένε οι φιλόσοφοι, είναι κοινωνικό ον. Αλλά κάπου μέσα στην κοινωνική αλληλόδραση και τις πολλές φάσεις κοινωνικοποίησης, μπορεί να δημιουργηθούν περίπλοκες στρεβλώσεις και να στρέψουν το άτομο στην παραβατικότητα και να το κάνουν αντικοινωνικό. Πιστεύω ότι το έγκλημα, ως φαινόμενο, δεν θα εκλείψει ποτέ και θα αναπτυσσόταν ως κηλίδα ακόμα και σε ουτοπικές κοινωνίες.
Οι εγκληματολόγοι, γενικά, εξετάζουν το έγκλημα απομονωμένα και ατομικά. Φορτώνουν στον εγκληματία όλες τις αποτυχίες και βγάζουν «καθαρή» την κοινωνία. Τα «εγκλήματα των ισχυρών» (διαφθορά, οικονομικά εγκλήματα, ξέπλυμα βρόμικου χρήματος, οργανωμένο έγκλημα κτλ.) απαιτούν νέες μεθοδολογικές προσεγγίσεις και νέο νομικό-θεσμικό πλαίσιο.
Κάποια εγκλήματα (ληστείες, μικροκλοπές, διαρρήξεις και άλλα) ενδημούν στον αστικό χώρο, ενώ με την γοργή διαδικασία αστικοποίησης της επαρχίας δημιουργούνται συνθήκες πιθανότητας εγκλημάτων τέτοιας μορφής και στην ύπαιθρο. Όσο η επαρχία αστικοποιείται, άλλο τόσο «εγκληματοποιείται». Το αστυνομικό μυθιστόρημα περιέγραψε κυρίως τις αστικές συνθήκες, οι οποίες είναι ο δόκιμος χώρος για τέτοιου είδους εγκλήματα, που καμιά φορά έχουν και αιματηρό χαρακτήρα.
Η νεανική παραβατικότητα είναι ένα φαινόμενο που αναπτύσσεται ραγδαία στην εποχή μας στο χώρο του άστεως. Μιλάμε για συμμορίες ανηλίκων που διεκδικούν ζώνες επιρροής, για βία στα σχολεία, οπαδική βία, «ιδεολογική» βία και τα λοιπά. Μια ταινία που βασίστηκε σε ομώνυμο βιβλίο που περιέγραφε την νεανική βία, η οποία έφτανε ως το βιασμό και το σαδισμό, ήταν το Κουρδιστό Πορτοκάλι. Οι συνθήκες σωφρονισμού ήταν ανορθόδοξες και σκληρές και, σύμφωνα με την εκδοχή της ταινία του Κιούμπρικ, πέρα από τιμωρητικό και βασανιστικό χαρακτήρα ήταν τελικά αναποτελεσματικές.
Στο χώρο των νησιών έχει να αρχίσει να εμφανίζεται πιο προκλητικά μια μορφή οργανωμένης εγκληματικότητας μέσα σε ένα επιχειρηματικο-ποινικό σύμπλεγμα. Επιχειρηματίες με οικονομικά συμφέροντα «ελέγχουν» παραλίες και μισθώνουν μπράβους για να απειλούν και να ορίζουν το χώρο. Η υποστελεχωμένη αστυνομία, το κακό θεσμικό πλαίσιο, η έλλειψη βούλησης του Δήμου, οι «πονηροί» των νόμων και οι άνθρωποι του νησιού, οι οποίοι, ως επί το πλείστον είναι φιλήσυχοι οικογενειάρχες και είναι (φυσιο)λογικό να φοβούνται συνεργούν στο να μην μπορεί το φαινόμενο να καταπολεμηθεί. Η Μύκονος έχει παραχωρηθεί στη μαφία και ακολουθούν και άλλα νησιά. Και δεν είναι μόνο η μαφία των παραλιών. Είναι και η μαφία των ενοικιαζόμενων οχημάτων, η μαφία των νυχτερινών μαγαζιών και άλλες μαφίες. Όσοι πολιτικοί μιλούν για 5-6 νταβατζήδες που κάνουν ό,τι θέλουν ψεύδονται. Οι νονοί είναι χιλιάδες (σε κάθε χώρα) και απαιτείται πάνω από όλα μια μικροφυσική και αναλυτική χαρτογράφηση της εξουσίας. Πρόσφατα, έλαβε στη Πύλο χώρα ένα ναυάγιο. Το κύκλωμα είχε δεκάδες διακινητές, χώρους-καταφύγια, κρησφύγετα, τσιλιαδόρους, σελίδες στα social media, μεταφορείς, οργάνωση μαφίας, ένα κύκλωμα από Ιράν-Πακιστάν-Τουρκία και Λιβύη με τεράστια λεία. Οι εξουσιαστές είναι πολλοί επομένως, και οι εξουσιαζόμενοι πολύ περισσότεροι μεν, αλλά πολύ πιο ανίσχυροι δε.
Ας μιλήσουμε και για το έγκλημα πάθους. Το έγκλημα πάθους είναι διαχρονικό στην ιστορία και το βρίσκουμε στη λογοτεχνία συχνά. Είναι περίεργο πώς στην Πάρο δεν έχουν συμβεί ακόμα (αν εξαιρέσουμε βέβαια κάποιους βιασμούς) εγκλήματα πάθους. Στην ταινία «Ψυχώ» του Άλφρεντ Χίτσκοκ οι ερευνητές ερευνούν οικονομικά αίτια πίσω από μια δολοφονία και εξαφάνιση. Είναι το μοναδικό και το πιο κλασικό έργο του Χίτσκοκ που ο εγκληματίας δεν είχε οικονομικά κίνητρα, ήταν ένας παράφρων, ψυχικά διαταραγμένος, που είχε μια διπλή φύση και ταυτιζόταν με τη νεκρή μητέρα του, η «οποία έκανε» και τα εγκλήματα εναντίον των γυναικών που διέμεναν στο μοτέλ. Ήταν εγκλήματα που κατατάσσονται σε αυτήν την ευρεία κατηγορία των «εγκλημάτων πάθους».
Οι φεμινίστριες αμφισβητούν το έγκλημα πάθους. Λένε ότι ο βιαστής δεν είναι ένα σεξουαλικώς στερημένο ή διεστραμμένο άτομο, αλλά άτομο που νομίζει ότι η γυναίκα και το γυναικείο σώμα είναι κτήμα του και εργαλείο προς χρήση. Ο βιαστής θέλει να ασκήσει εξουσία πάνω σε σώματα, που δεν του ανήκουν, αλλά που εκείνος νομίζει ότι του ανήκουν. Σήμερα στην Ελλάδα, γίνεται λόγος για «γυναικοκτονίες». Ο όρος έχει εδραιωθεί στο πολιτικό λεξιλόγιο και νομίζω είναι εύστοχος. Συνήθως οι γυναίκες είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας, τιμωρίας σε περίπτωση απιστιών ή σε περιπτώσεις ζήλειας από το αρσενικό. Εφόσον, το αντίστροφο φαινόμενο δεν είναι εδραιωμένο και δεν είναι πειστικό εννοιολογικά, ο καινούριος όρος είναι χρήσιμος για την ανάλυση και ουσιαστικός.
Αλλά, γενικότερα, τα εγκλήματα πάθους συμπεριλαμβάνουν μια πληθώρα φαινομένων (από τους σατανιστές της Παλλήνης, μέχρι το Σεχίδη, τις περιπτώσεις της Καρολάιν και της Τοπαλούδη, ακόμα και της Μυρτώς στην Πάρο).
Νομίζω ότι τα εγκλήματα πολέμου, τα εγκλήματα που εδράζονται στην πολιτική μίσους (είτε αυτό είναι Χρυσή Αυγή είτε αναρχικοί στη Μαρφίν) είναι τα πιο ευρέως διαφιλονικούμενα και πολιτικοποιημένα. Είναι «χρωματισμένα» εγκλήματα, στα οποία δίνονται διαφορετικές πολιτικές απαντήσεις και τοποθετήσεις, που πολλές φορές αποπροσανατολίζουν τη συζήτηση: νομίζω ότι η πιο ορθή λύση, με όλα τα προβλήματα και τις ατέλειες που ενέχει, είναι αυτή: καταδικάζω τη βία από όπου κι αν προέρχεται. Ναι, δεν είναι βία εν κενώ, άχρωμη και απολιτίκ, αλλά τα αποτελέσματά της ακυρώνουν τις όποιες προθέσεις και τείνουν να δικαιολογούν τα αδικαιολόγητα.
Άρα κάποια ταξινόμηση στα φαινόμενα βίας θα μπορούσε να είναι η εξής:
1) Ατομικά εγκλήματα (βαθμοί έντασης: πταίσμα, πλημμέλημα, κακούργημα)
2) Εγκλήματα των ισχυρών (για τα οποία απαιτούνται διαφορετικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις και νέο ρυθμιστικό πλαίσιο)
3) Εγκλήματα της παγκοσμιοποίησης (που σχετίζονται κυρίως με τις αρνητικότητες της οικονομίας)
4) Εγκλήματα πολέμου
5) Εγκλήματα πάθους (διαταξικά, όσα δεν έχουν οικονομικά κίνητρα, αλλά «συναισθηματικά»)
6) Εγκλήματα πάθους (όσα δεν έχουν οικονομικά κίνητρα, ούτε πολιτικά, αλλά έχουν να κάνουν με βαθιά ριζωμένες κουλτούρες και είναι και πάλι και «συναισθηματικά», π.χ., η στάση πολλών μουσουλμάνων απέναντι στα δικαιώματα των γυναικών)
7) Γυναικοκτονίες
8) Πολιτικά εγκλήματα (ρατσιστική βία, αντισυστημική βία, τρομοκρατία Λευκή και Ερυθρή και άλλα)
9) Εγκλήματα που έχουν να κάνουν ειδικά με σωματικές κακοποιήσεις σεξουαλικού χαρακτήρα, με παιδιά, με βιασμούς, που είναι ιδιαζόντως ειδεχθή. Είναι και αυτά διαταξικά.
Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να σωφρονιστεί ο εγκληματίας από το να απομονωθεί από το κοινωνικό σύνολο και να περιοριστεί-να εγκλειστεί- και οι υπόλοιποι να προστατευτούν. Η βαρβαρότητα απαιτεί βάρβαρες απαντήσεις, όπως θα έλεγε ο Μορέν. Θα μπορούσαν όμως τα σωφρονιστικά ιδρύματα να έχουν ρόλο στην επανένταξη και το σωφρονισμό, να έχουν εκπολιτιστικό και αποριζοσπαστικοποιητικό ρόλο και να μη γίνονται φωλιές μαφίας, ανομίας και «προετοιμασίας» του φυλακισμένου ώστε να βγει σκληρότερος. Σε αυτή τη φάση δεν έχουμε καταφέρει πολλά. Το νομικό σύστημα στην Ελλάδα είναι από τα πιο επιεική-ελαστικά. Σε πολλά χρόνια κάθειρξης ή και ισοβίων, ο φυλακισμένος μπορεί να κάνει αίτηση αποφυλάκισης ακόμα και με 10 χρόνια φυλακής. Οι δικαστές επιβάλλουν τις ευνοϊκότερες ποινές που δίνει ευκαιρία το σύστημα. Οι φυλακισμένοι δεν μαθαίνουν και δεν διορθώνονται. Δεν συνετίζονται. Μιλώ σε άτομα λογικά και όχι σε άτομα που ονειρεύονται θανατικές ποινές. Οι φυλακές μπορούν να εξανθρωπιστούν, να αποκτήσουν βιβλιοθήκες, να κάνουν θεατρικά δρώμενα και προβολές ταινιών και όχι να είναι ένα «εργαστήρια βίας». Ο Μορέν αναφέρει το παράδειγμα μιας φυλακής που απέκτησε γυναικείο προσωπικό σωφρονιστικών υπαλλήλων και τα πράγματα έγιναν μάλλον καλύτερα.
Σε περιπτώσεις πιο ήπιες στις ΗΠΑ (οδήγηση υπό την επήρεια μέθης, ή οδήγηση επικίνδυνη, ξυλοδαρμοί και άλλα) επιβάλλεται αναγκαστική κοινωνική εργασία. Από αυτήν την ποινή δεν έχουν γλιτώσει ούτε άτομα σαν την Πάρις Χίλτον και τον Μάικ Τάισον. Αυτές οι ποινές παραδειγματίζουν το άτομο, το ταπεινώνουν και ταυτόχρονα το υποχρεώνουν να κάνει κάτι κοινωνικά ωφέλιμο.
