Η ΚΟΙΝΟΤΟΠΙΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ-Η ΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ, του Γιάννη Γεωργούση
(16-6-2023)
Πολλή δυστυχία γύρω μας... Πολύ κακό, πολλή μοχθηρία. Εγκλήματα πάθους, δολοφονίες, μίσος μεταξύ των ανθρώπων, πόλεμοι, τραυματισμοί, πολιτική μίσους. Δύσκολο φαινόμενο να το ερμηνεύσει κανείς ολικά. Η Χάννα Άρεντ έκανε μια προσπάθεια. Ήταν αυτή η Γερμανοεβραία, μαθήτρια και ερωμένη του Χάιντεγκερ, η οποία είπε ότι ο ολοκληρωτισμός είναι φαινόμενο του 20ου αιώνα.
Γιατί τόσο κακό; Γιατί ο Άιχμαν και τόσοι άλλοι, που μπορούσαν να έχουν συγκινήσεις, να αγαπούν, να είναι, κατά τα άλλα, στοργικοί εραστές και φιλήσυχοι οικογενειάρχες, έκαναν τόσα εγκλήματα; Το κακό είχε γίνει κοινοτοπία στο φασισμό. Η Χάννα Άρεντ μίλησε για την κοινοτοπία του κακού. Το κακό είχε γίνει εξάρτημα μιας ρουτίνας και μιας κανονικότητας. Αφού όλοι αυτό κάνουν, αυτό θα κάνω κι εγώ. Θα εκτελώ εντoλές... Δεν πάνε να λένε κάποιοι! Όντως, ως γραφειοκρατική δομή στο δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα, έτσι λειτουργούμε. Σαν πειθήνια γρανάζια, σαν εκτελεστές αποφάσεων. Εύστοχα κάποιος σε μια βιβλιοκριτική, ανέφερε ότι στο 1984 του Όργουελ, όλοι ταυτιζόμαστε με τον ήρωα, τον Ουίνστον, ενώ στην πραγματικότητα μας αρμόζει η προσωπικότητα του Πάρσον. Στη δημόσια γραφειοκρατία ο προϊστάμενος δίνει εντολές. Ο υφιστάμενος υπακούει και είναι καλυμμένος από τη θεσμικότητα. Στην ιδιωτική γραφειοκρατία, αν ο εργοδότης αποφασίσει να μη δέχεται ανάπηρους ή μελαψούς στο μαγαζί του, συνήθως οι υπάλληλοι υπακούνε. Αυτή είναι η «πολιτική» του μαγαζιού, θα πουν. Ο Μαξ Βέμπερ είχε αναλύσει τον ορθολογισμό στη γραφειοκρατική οργάνωση. Και επεσήμανε και τον κίνδυνο ενός «σιδερένιου κλουβιού του ορθολογισμού».
Ο Rutger Bregman (Ανθρωπότητα: μια απροσδόκητα αισιόδοξη ιστορία) λέει κάτι αρκετά διαφορετικό. Ότι η Χάννα Άρεντ Δεν έχει κατανοηθεί επαρκώς. Ναι, ο Άιχμαν έστελνε χωρίς ενοχές και προβληματισμό τους Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στη θανάτωση. Αλλά, σύμφωνα με τον Bregman, το έκανε αυτό γιατί ήταν φανατικός Ναζί, ιδεολογικά πεπεισμένος ότι είναι προς το «σωστό» δρόμο και δεν κάνει κάτι ανήθικο-ίσα-ίσα κάνει κάτι καλό για την ανθρωπότητα.
Έχει γίνει συζήτηση και για την ακροδεξιά στην Ελλάδα. Ότι τάχα οι ακροδεξιοί δεν είναι ιδεολογικά προσκείμενοι στο φασισμό, αλλά θυμωμένοι με τα τόσα χρόνια αποτυχίας του πολιτικού συστήματος, σοκαρισμένοι πολιτισμικά από τη μετανάστευση. Αυτή η λογική δίνει άλλοθι στο φασισμό. Ναι, ξέρουμε. Ο Μάνος Χατζιδάκις είχε πει ότι φασισμός δεν είναι ιδεολογία, αλλά τρόπος ζωής και σκέψης. Τέτοιες απόψεις, νομίζω, συσκοτίζουν την κατάσταση. Ναι, υπάρχουν «αυταρχικές προσωπικότητες» παντού, σε κάθε χώρο, σε κάθε ηλικία, φύλο, φυλή και ιδεολογία. Αλλά πώς μπορεί να ερμηνευτεί, ας πούμε, η «ομοφοβία» όλου του φάσματος της άκρας δεξιάς; Ποιο πολιτισμικό σοκ την προκάλεσε; Η παρακμή της οικογένειας και των ηθικών αξιών; Τι ακριβώς; Πώς μπορεί να εξηγηθεί ένας ενοχλημένος από τη μαζική εισροή μεταναστών, όταν είναι και αρνητής του Ολοκαυτώματος; Πού κολλάνε αυτά;
Πιστεύω λοιπόν, ότι κάποιοι χαρακτήρες είναι πιο ευάλωτοι στο φασισμό και στα άκρα γενικά. Δεν έχουν δικαιολογητικά, επειδή είναι, δήθεν, «διαταραγμένοι», «θυμωμένοι», «αδικημένοι» ή κάτι άλλο. Είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, επικίνδυνοι από ένα «μειλίχιο» φασίστα. Δεν είναι ζητούμενο πώς θα «ξεφουσκώσουν» και θα ξεθυμώσουν. Είναι ήδη θυμωμένοι και βρίσκουν σε μοχθηρές ιδεολογίες και πιστεύω ένα προγραμματικό χάρτη και ένα πεδίο δράσης και έκφρασης. Είναι ήδη μια πανούκλα, είναι ήδη μια αλλοτρίωση και ανάμεσά μας ζούνε και θα βρίσκονται.
Έτσι, ο άνθρωπος-φασίστας λειτουργεί και ως ομάδα πίεσης στο φασιστικό κόμμα, και ως εφαρμοστής εναρμονισμένων προγραμμάτων από το κόμμα. Είναι και προωθητής-εκφραστής και εφαρμοστής. Είναι και αυτόνομος και ετερόνομος. Είναι κτηνώδης και ίσως να γίνεται και περισσότερο. Είναι συνειδητοποιημένος και σχεδιασμένος. Είναι πρώιμος και γίνεται ώριμος. Είναι άρρωστος και γίνεται μεταδοτικός.
Προτείνω
ως ανάλυση ερμηνείας της ολοκληρωτικής αυταρχικής προσωπικότητας (εδώ
ασχολούμαι πιο πολύ με τη συγκεκριμένη μορφή της φασιστικής προσωπικότητας) ένα
κονστρουκτιβιστικό feed back, όπου η προσωπικότητα αλληλεπιδρά με τις δομές
(εδώ, τα κόμματα), αυτοπροσδιορίζεται, προσδιορίζει και προσδιορίζεται,
διαμορφώνει και διαμορφώνεται και συγκροτεί ταυτότητα. Από τις πρώτες
φασιστικές τάσεις, ο φασίστας βγαίνει ολοκληρωμένος, πολιτικά ενεργός, ενσωματωμένος,
πιο επικίνδυνος, αν βρει πολιτικούς εκφραστές.
Το κρίσιμο σημείο εδώ είναι να ανιχνεύσουμε εκείνους τους παράγοντες που κατασκευάζουν την πρώιμη αυταρχική προσωπικότητα: πριν ο εύθραυστος ναρκισσισμός σπάσει και τα θραύσματά του γίνουν επικίνδυνα για τον ίδιο το φασίστα και, κυρίως, για τους άλλους. Πριν ο αυταρχικός γίνει φασίστας ή μάλλον τη στιγμή που γίνεται φασίστας. Οι παράγοντες αυτοί ποικίλλουν, άλλοτε δρουν συνεργατικά και συνεργούν. Άλλοτε ένας μόνος παράγοντας μπορεί να είναι καθοριστικός. Άλλοτε διάφοροι συνδυασμοί χτίζουν την αυταρχική προσωπικότητα. Αυτοί οι παράγοντες μπορεί να είναι:
1) Βιολογικές προδιαθέσεις, χαρακτηροδομή, ψυχοδομή, ένστικτα, κλίσεις, διαταραχές.
2) Παράγοντες που έχουν σχέση με την πρώιμη κοινωνικοποίηση (παιδικά τραύματα, οικογενειακές σχέσεις, πρώτα σχολικά χρόνια).
3) Προσωπικές ματαιώσεις και αποτυχίες στον σεξουαλικό τομέα, στον επαγγελματικό βίο, στις διαπροσωπικές σχέσεις.
4) Αλλοτριωτικό αίσθημα ασημαντότητας και μη επιρροής. Έλλειψη κύρους και ένα πολιτικό σύστημα που «απορρίπτει» την πολιτική ενσωμάτωση απόψεων.
5) Ιστορικές συγκυρίες μεγάλης σημασίας (π.χ. πόλεμοι, κρίσεις).
6) Αδυναμία συγκρότησης αυθεντικής κοινότητας και φαντασιώσεις κοινοτήτων με δεσμούς ισχυρούς, αλληλεγγύη, καθήκον, κοινή μοίρα.
7) Συνθήκες πολιτικής και οικονομικής αστάθειας και κρίσης (π.χ. Δημοκρατία της Βαΐμάρης, Ελλάδα της δεκαετίας του 2010)
8) Πολιτισμικά «σοκ» (π.χ., αθρόα μετανάστευση, κρίση θεσμών της οικογένειας, κρίση του θεσμού της Εκκλησίας, κρίση ηθών και τα λοιπά)
9) Ανομία (βλ. Εμίλ Ντυρκέμ)
10) Καθεστώς απουσίας νοήματος, απάθεια, αποξένωση, κρίση, έλλειψη συνοχής, υγιούς αλληλεπίδρασης, αλληλεγγύης κτλ.
