ΓΙΑΤΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΔΕΝ ΣΥΜΜΕΤΕΧΕΙ ΣΤΑ ΚΟΙΝΑ

Του Γιάννη Γεωργούση

 Γιατί οι νέοι, αλλά και οι μεγαλύτεροι, δεν συμμετέχουν στα κοινά; Κι εννοώ συμμετοχή εθελοντική, εθελούσια και αφιλοκερδή. Είναι πολλοί οι λόγοι. Άλλοτε εμφανίζονται ως αυτόνομοι ισχυροί παράγοντες αποχής από τα κοινά, άλλοτε αλληλεπιδρούν.

            Μετά τη δικτατορία εμφανίστηκε μια εκρηκτική διάθεση και διάσταση συμμετοχής. Επί δικτατορίας, οι πολίτες ήταν φιμωμένοι, απαγορευόταν η συνάθροιση και το συνεταιρίζεσθαι, καθώς και οι ελεύθερες απόψεις, ο διάλογος, η ελευθεροτυπία. Έτσι, ήταν σαν να έσπασε μια τεχνητή φούσκα μετά το 1974, να έγινε ένα Big Bang και να θέριεψε η συμμετοχή στα κοινά και, γενικότερα, στην πολιτική ζωή. Από ένα σημείο και πέρα όμως, η κομματική ένταξη και η κομματική πειθαρχία στένεψαν τους ορίζοντες των πρωτοβουλιών και «ευνούχισαν» την πρωτοτυπία και τον αυθορμητισμό. Η ελευθερία φάνηκε να συστέλλεται. Εξίσου σημαντικό είναι ότι το πολιτικό σύστημα, που ήταν σχετικά σταθερό επί δεκαετίες, αποθάρρυνε την ισχύ των ελεύθερων φωνών. Η αντιπροσώπευση και η εκτελεστική εξουσία κατίσχυσαν του διαλόγου και των ζυμώσεων και ο πολίτης ένιωθε σαν να μπορεί να πει τα πάντα, αλλά να μην τον ακούει κανείς. Η φωνή του έμεινε κενή, αισθάνθηκε ότι τον εμπαίζουν και, πολλοί από αυτούς τους απογοητευμένους πολίτες στράφηκαν προς ριζοσπαστικές μερίδες δεξιάς και αριστεράς κατεύθυνσης. Με την ύποπτη επίδραση και των τηλεοπτικών ΜΜΕ στην Ελλάδα, συστηματικά προβάλλεται μόνο μια θέση και συχνά «φιλτράρονται» οι διάφορες απόψεις. Στα ΜΜΕ υπάρχει έλλειμμα δημοκρατίας. Έτσι, με τα ανερχόμενα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι διάφορες, συχνά χαοτικές φωνές, βρήκαν τρόπο διοχέτευσης στη δημοσιότητα και σήμερα αντιμετωπίζουμε προβλήματα, όπως οι ψευδείς ειδήσεις, οι θεωρίες συνωμοσίας, οι βρισιές και οι κατάρες στα social media κτλ.

              Ένας άλλος λόγος, είναι η απαξίωση των ανθρωπίνων σχέσεων και ο ατομικισμός και η ιδιώτευση, που αυτή προκαλεί. Οι προσωπικές σχέσεις διέρχονται κρίση, τη στιγμή που επιβάλλεται η συμμετοχή, αν δεν θέλουμε να βρεθούμε προ τετελεσμένων γεγονότων. Είναι όμορφο κάποιος να απολαμβάνει υπηρεσίες πολιτισμού, πολιτικής και αθλητισμού, αλλά το πιο δύσκολο και συνάμα πιο άχαρο κομμάτι είναι η συμμετοχή. Η κοινωνία είναι καταναλωτική και όχι παραγωγική, αν μιλήσουμε με οικονομικούς όρους. Στο μεταξύ, μέσω της παράνομης δράσης και της δοσοληψίας διαφόρων ΜΚΟ, πολιτικών και δρώντων ατόμων με επιχειρηματίες ή με κρατικές επιδοτήσεις και με την απαράδεκτη δράση κάποιων συμπολιτών, διοχετεύεται στην αντίληψη του κόσμου ότι «έτσι λειτουργεί του σύστημα», «όλοι τα παίρνουν» κτλ. Αυτό έχει διπλή αρνητική δράση. Μαγνητίζει όσους φιλόδοξους απατεώνες θέλουν να πλουτίσουν με ανίερο, ασύμμετρο και παράνομο τρόπο και απομακρύνει τα υγιή σώματα από τη συμμετοχή.

            Επίσης, οι κοινωνίες μας είναι πιο περίπλοκες απ' ότι παλιά. Σήμερα κάποιος που προσπαθεί να τα βγάλει πέρα με οικονομικές, οικογενειακές δυσκολίες, με θέματα υγείας, απλά βαριέται να δώσει μια υπεραξία στη συμμετοχή, σκεπτόμενος «πού να τρέχω τώρα;» Σήμερα, υποτίθεται ότι το κράτος δικαίου και το κράτος πρόνοιας ρυθμίζει, ικανοποιητικά ή μη, πολλούς τομείς της καθημερινής ύπαρξης και επιβίωσης. Το «κάτι παραπάνω» επαφίεται στην κοινωνία των πολιτών, η οποία δεν είναι ακμαία. Πολλοί στην αριστερά έχουν το απίστευτο επιχείρημα ότι όλα πρέπει να τα επιλύει το κράτος. Αυτή η αντίληψη κρατισμού μπορεί να ισοπεδωθεί με πολλά επιχειρήματα. Αυτοί που κατηγορούν το κράτος για λάθη, παραλείψεις, εγκλήματα κ.λπ., την ίδια στιγμή το θεοποιούν και το απολυτοποιούν και το στοχάζονται σαν τους υπερσυντηρητικούς, ως πατέρα φαμίλιας. Μάλιστα, αυτές οι θέσεις, συχνά συμβαδίζουν με αρπακτική διάθεση στον εργοδοτικό τομέα, στην καθημερινότητα και στις ατομικοκοινωνικές αξίες.

            Ένα άλλο πρόβλημα εντοπίζεται στην επικριτική διάθεση για τα πάντα. Η δημοκρατία που έχουμε είναι θεωρητική-τυπική, με την έννοια ότι δίνει έμφαση στις αυτονόητες φιλελεύθερες αρχές της ελευθερίας της γνώμης και της έκφρασης, και όχι πρακτική-ουσιαστική. Οι φωνές δεν ενοχλούν τόσο, όσο ενοχλούν οι διεκδικήσεις και η κοινωνική αλληλεγγύη. Το δημοκρατικό σύστημα στην Ελλάδα στέλνει τους ανθρώπους σε εκλογές. Από εκεί και πέρα, οι πολίτες είναι ελεύθεροι να καθίσουν στο σπίτι τους και στη θαλπωρή της οικογένειάς τους, εφόσον ψήφισαν και θα αντιπροσωπευτούν από το κόμμα που επικράτησε στις εκλογές. Όσο και να φωνάζουν οι αντιρρησίες, άλλοι έχουν αναλάβει την διεξαγωγή των συνθηκών ζωής τους. Ορίζουν τους φόρους, τον προϋπολογισμό, την οργάνωση της κοινωνίας και την επιτήρηση. Η κοινωνία των πολιτών είναι αδύναμη, όχι μόνο επειδή η στελέχωσή της με επιμέρους άτομα είναι αδύναμη, αλλά είναι και θεσμικά αδύναμη.

            Επιπλέον, τα κοινά έχουν συχνά να κάνουν με πολιτική-ή πολιτικές. Η πολιτική δεν είναι μόνο συναίνεση, αλλά πολύ πιο συχνά είναι σύγκρουση. Οι υποψήφιοι συμμετέχοντες αποθαρρύνονται, γιατί δεν έχουν όρεξη να μπλέκουν με συγκρούσεις και, βέβαια, πολλές φορές με κόμματα και παρατάξεις. Οι υποψήφιοι εθελοντές θα βοηθήσουν σε μια προσπάθεια που δεν είναι πολιτική η στοχοθεσία της και έχει όσο το δυνατόν περισσότερο αποφυγή πολιτικών μέσων. Ο εθελοντής θα βοηθήσει, θα περιθάλψει ένα ζώο, θα χορέψει, θα τραγουδήσει, θα ασχοληθεί με την ποίηση ή τη ζωγραφική. Είχα ακούσει το παράπονο ενός φυσικού με τη φλυαρία των παρατάξεων στα Πανεπιστήμια σχετικά με την πολιτική και αναρωτιόταν «εγώ γιατί ήρθα εδώ; Ήρθα να μάθω για τους μηχανισμούς με τους οποίους δουλεύει το σύμπαν και όχι για την Παλαιστίνη, τους G20, τις απεργίες και τα κινήματα διαμαρτυρίας». Βέβαια, εγώ, ως «πολιτικάριος» (απόφοιτος Πολιτικής Επιστήμης) θεωρώ τα θέματα των παρατάξεων συμβατά με τις σπουδές μου. Αλλά ως γενικότερο προβληματισμό και όχι ως κομματική επιβουλή και κομματική επιταγή. Τα κόμματα, που εμπλέκονται στην πολιτική διαδικασία, ίσως κάνουν ζημιά από ένα σημείο και πέρα στη γόνιμη κριτική σκέψη, αλλά και στην ίδια την πολιτική. Σημασία δεν έχουν τα μέλη και τα κάθε τσιτάτα, αλλά πρωτίστως ο προβληματισμός. Τώρα, βέβαια, προκύπτει το πρόβλημα: πώς θα εκφραστούν οι πολίτες μιας κοινωνίας, εκτός κομμάτων; Η κοινωνία των πολιτών απαντά: με αυτόνομα σωματεία, με συλλόγους, με αυτοοργάνωση. Όταν οι αδέσμευτοι τρόποι εναγκαλίζονται τους υπάρχοντες και θεσμικούς τρόπους, συνήθως οι πολίτες αλλοτριώνονται και χάνουν το θάρρος και την ελπίδα τους.

            Έπειτα, ο ιδιωτικός χρόνος είναι υπόθεση του καθενός. Άλλος μπορεί να θέλει να πάει να τρέξει, άλλος μπορεί να θέλει ν’ αράξει και να διαβάσει, άλλος να κάνει κουτσομπολιό με μια παρέα, άλλος να δημιουργήσει και να τον ξοδέψει, δουλεύοντας για τα κοινά, προετοιμάζοντας τον εαυτό του και τους συνεργάτες του να γίνουν και καταναλωτές και παραγωγοί πολιτιστικών, αθλητικών, οικολογικών κ.ά. υπηρεσιών. Υπάρχει ένα πρόβλημα που επισήμανα και νωρίτερα. Αν κάποιος έχει πολύ λίγο χρόνο στη διάθεσή του, λόγω εργασιακού φόρτου ή άλλου λόγου, είναι απρόθυμος να συμμετέχει στα κοινά, αν δεν έχει κάποιο κίνητρο ή αν δεν «αποζημιώνεται». Μπορεί κάποιος να γυρνά από το γραφείο του ή την επιχείρηση στις 19:00 και να έχει όρεξη να εμπλακεί σε ένα άχαρο και τοξικό χώρο, προκειμένου να προσφέρει στην κοινή ζωή του τόπου; Απίθανο. Οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι αλλοτριωμένες και ο μεταμοντερνισμός φανερώνει την υποκειμενικότητα, την ατομικότητα, φτάνοντας στο σημείο του σχετικισμού. Πρέπει κάποιος για να συμμετάσχει να πειστεί και να νιώσει όμορφα. Να μην τριγυρνούν δεύτερες σκέψεις. Αλλιώς, το λίγο χρόνο που διαθέτει θα τον αναλώσει σε κάτι πιο «χαλαρό», πίνοντας μπίρες με την παρέα του και κουτσομπολεύοντας. Με αυτόν τον τρόπο, η κοινότητα στερείται κοινωνικού πλούτου, αλλά το κάθε άτομο δεν κοπιάζει, δεν κουράζεται και νιώθει ικανοποιημένο, χωρίς πραγματικά να κάνει κάτι δημιουργικό. Επίσης, δεν είναι όλα τα άτομα «σκληρόπετσα» και όλες οι ιδιοσυγκρασίες ισχυρές. Οι πιο απλοί άνθρωποι, οι ordinary people του Όργουελ, θα συμμετάσχουν κάπου, αν το κλίμα είναι καλό, υπάρχει ενσυναίσθηση, καλή συνεργασία, καλοί τρόποι, καλές προθέσεις, καλή διάθεση. Θα αποφύγουν την τοξικότητα και θα προτιμήσουν την ιδιώτευση από μια τοξική αλληλεπίδραση στα κοινά. Σε καμία περίπτωση δεν θα διαθέσει κανείς χρόνο, όσο χρόνο και αν έχει, λίγο ή πολύ, αν γνωρίζει ότι θα εμπλακεί σε ένα τοξικό περιβάλλον, χωρίς να έχει κιόλας την ικανότητα να προσφέρει κάτι γόνιμο. Σήμερα, αναζητάμε με μανία ψυχική ευημερία και κάνουμε ό,τι μπορούμε για να γλυτώσουμε συναισθηματικό και ψυχολογικό φόρτο.

            Ακόμα, μια διαλυτική αίσθηση μοιρολατρίας θολώνει τα πράγματα και αμβλύνει την ελπίδα για αλλαγή. Διασπά την κοινωνικότητα σε ατομικότητες και διακατέχεται από αυτό που έχουμε ονομάσει «ωχαδερφισμό». Τα άτομα νιώθουν ανίκανα να μεταβάλουν το κοινωνικό είναι και να το μεταβολίσουν σε κοινωνικό γίγνεσθαι. Στην πραγματικότητα, βέβαια, δεν έχουμε αυτές τις στατικές καταστάσεις. Μπορεί να αλλάζουν τα πράγματα, αλλά αργά. Αλλάζουν όμως και προς τη «σωστή κατεύθυνση»; Η μοιρολατρία σκοτώνει τις κοινότητες και συσκοτίζει την κοινωνική πραγματικότητα. Τα συμφέροντα είναι πολλά και ισχυρά. Οι παραδοσιακές πολιτικές δυνάμεις, τόσο της δεξιάς όσο και τις αριστεράς είναι παρωχημένες. Πολλές φορές δεν εκφράζουν καν τους ψηφοφόρους τους. Είναι ανίκανες να συμπορευτούν με κινήματα και με την κοινωνία γενικά και να εκπροσωπήσουν «άυλα συμφέροντα», αξίες και οράματα. Η εξουσία τείνει να καθυποταχθεί από τη λογιστική και γίνεται τεχνοκρατία. Από την άλλη, η κοινωνία των πολιτών βιώνει εσωτερικά όλες τις παραπάνω διαστάσεις και διασπάσεις. Δεν αρκεί ένα χορευτικό ή μια μουσική εκδήλωση. Η κοινωνία χρειάζεται κάτι παραπάνω ποιοτικά για να συσπειρωθεί: χρειάζεται μια αίσθηση συγγένειας ανάμεσα στους ανθρώπους, λιγότερη καχυποψία, αλληλεγγύη, ενσυναίσθηση και απομάκρυνση καταστροφικών συναισθημάτων, όπως είναι ο φθόνος, ο ανταγωνισμός και το μίσος. Και η πολιτική χρειάζεται βάθεμα ηθικό, αξιακό και πολιτιστικό. Αν η κοινωνία των πολιτών ήταν σαν ένας ψηφοφόρος, η πολιτική θα έπρεπε να πάει ψηλότερα, να βαθύνει ποιοτικά, να αποκτήσει φαντασία και πρωτοτυπία. Και με τα outputs (εκροές) που θα παράγει η πολιτική, θα ενδυναμώσει περισσότερο τη συμμετοχή στα κοινά.

            «Διαφωτισμός είναι η έξοδος του ανθρώπου από την αμάθεια, για την οποία ευθύνεται ο ίδιος», είχε πει ο Καντ. Έτσι, και στο επίπεδο της συμμετοχής στα κοινά, οφείλει να αφυπνιστεί το ίδιο το άτομο και όχι να το παρασύρουν ακτιβιστές και να τους ακολουθεί βαριεστημένα. Αυτό όμως είναι πολύ δύσκολο. Το άτομο θα χάσει  τη βολή του, θα ξεβολευτεί, πολλές φορές θα βγει από τα νερά του, θα δυσαρεστηθεί, πολλές φορές θα ψυχρανθεί, να τσακωθεί και θα συγκρουστεί. Αυτά είναι αναπόφευκτα και φυσικά φαινόμενα στην κοινωνική ζωή. Θα πρέπει όμως το άτομο να είναι πεπεισμένο ότι με τη συμμετοχή του και με τη συνεργασία θα συμβάλλει σε μια ζώσα κοινωνία, με κοινωνικό πλούτο και πρωτοτυπία. Αν το άτομο δεν πειστεί αναφορικά με αυτή τη σχέση ατομικού κόστους και κοινωνικού οφέλους, απλά θα κάτσει σπίτι του. Αν το άτομο χάσει λίγο ατομικά, αλλά ο παραγόμενος κοινωνικός πλούτος θα είναι πολλαπλασιασμένος, το αίσθημα ατομικής και συλλογικής ικανοποίησης θα είναι τέτοιο που θα ευνοεί την συμμετοχικότητα. Το κόστος ευκαιρίας της συμμετοχής, είναι ο ελεύθερος χρόνος και η ψυχική ηρεμία. Αλλά και το κόστος ευκαιρίας της μη συμμετοχής είναι η στασιμότητα στις κοινωνίες, το χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο και η ένδεια του πολιτισμού.

            Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι σε κάθε κοινωνία θα ζούμε και θα συναναστρεφόμαστε με αρπακτικά άτομα, που επιδιώκουν μόνο το συμφέρον τους. Τέτοια άτομα αποκλείεται να συμμετάσχουν για κάτι πέραν της άμεσης καλυτέρευσης της ζωής τους, συχνά πατώντας επί πτωμάτων. Και τέτοια άτομα, κρίνοντας εξ ιδίων τ’ αλλότρια, είναι πολύ πιθανό να απαξιώνουν και να καταγγέλλουν πρωτοβουλίες άλλων, επειδή αδυνατούν να μην εντοπίσουν εκεί κάτι «μεμπτό» και χρησιμοθηρικό. Τέτοιου είδους ζημιογόνα και εγωιστικά άτομα είναι επικίνδυνα και πρέπει ν’ απομονώνονται από την κοινότητα. Αποτελούν το πιο επικίνδυνο είδος αδιαφορίας και το μόνο ενδιαφέρον τους είναι να πλουτίσουν ή να ζήσουν μια ζωή γεμάτη σωματικές ηδονές και απολαύσεις.