Από τη Μεγάλη Παραίτηση στη γενικευμένη δυσφορία

 ΙΣΟΑΠΟΣΤΑΚΙΣΜΟΣ, του Γιάννη Γεωργούση

Γίνεται λόγος στις μέρες μας για «ισοαποστακισμό»: ένας πολιτικός νεολογισμός. Ένας φρέσκος πολιτικός όρος, που του λείπει ο γούστος και η καλή αισθητική. Απορρίπτεις τη βία από όπου και αν προέρχεται: είσαι ισοαποστάκης. Καταδικάζεις τόσο τη βία του στρατού και του κράτους του Ισραήλ όσο και τη βία της Χαμάς και της Τζιχάντ; Είσαι ισοαποστάκης. Έχω αναφερθεί αλλού στο πλεονέκτημα του να καταδικάζεις τη βία από όπου και αν προέρχεται: αυτή η κριτική στοχεύει στα μέσα και δεν είναι επενδυμένη με μεταφυσικές, ιδεολογικές, θεολογικές κ.ά. αγκυλώσεις. Ο κοινωνιολόγος M. Weber πρωτοπόρησε, γιατί όρισε το κράτος με τα μέσα του: μονοπώλιο της νόμιμης χρήσης βίας. Όσο για τον ιστορικό φιλοσοφίας A.C. Grayling, στο κεφάλαιο που αναφέρεται στο Μαρξ, γράφει: «ας φανταστούμε ότι το πολιτικό φάσμα είναι μια βέργα που λυγίζει μέχρις σημείου τα άκρα της να ενωθούν και να ταυτιστούν ως προς τα πρακτικά τους αποτελέσματα, διαφέροντας μόνο ως προς τη ρητορική που χρησιμοποιούν» (Grayling, A.C., Η ιστορία της φιλοσοφίας, Πατάκης, 2021). Παρέθεσα το σχόλιο αυτό του φιλοσόφου, γιατί αυτή η συζήτηση άνοιξε με τη λεγόμενη «θεωρία των δύο άκρων». Αν καταδικάσεις τον εξτρεμισμό γενικά, λένε κάποιοι ότι αποδέχεσαι ότι ο κομμουνισμός και ο φασισμός είναι δύο ιδεολογίες, από τις οποίες παίρνεις ίσες αποστάσεις.

Υπάρχουν ιστορικές και πολιτικές καταστάσεις όπου δεν γίνεται να μένεις «ισοαποστάκης». Είναι άμεσα πιεστικές και επείγουσες. Μια τέτοια ιστορική περίπτωση κατά τον καθηγητή μου Κύρκο Δοξιάδη (σε μια από τις διαλέξεις στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης, κατεύθυνση Πολιτικής Ανάλυσης το 2004) ήταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Τότε είχες δύο επιλογές: ή να συστρατευτείς με τον Άξονα ή με την Αντάντ. Όπως γράφει και ο Τίτος Πατρίκιος στο έργο του «Ο πειρασμός της νοσταλγίας»:

 «Καθώς τελειώνει ο αιώνας, βλέπω να εξαπλώνεται ο αναθεωρητισμός σχετικά με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολλοί πια λένε πως οι Σύμμαχοι ήσαν εξίσου εγκληματίες, ή και περισσότερο, από τον Χίτλερ. Και κάθε τόσο αναφέρουν τα θύματα από τους βομβαρδισμούς των γερμανικών και των ιαπωνικών πόλεων. Βέβαια ήταν φρικτό πράγμα η πυρπόληση του Αμβούργου, η ισοπέδωση της Δρέσδης, και ακόμα φρικτότερο η καταστροφή της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι από την ατομική βόμβα. Όμως οι αναθεωρητές ξεχνούν πως σ' εκείνη τη μέχρις εσχάτων αναμέτρηση ανάμεσα στη δημοκρατία και τον ολοκληρωτισμό κάποια πλευρά έπρεπε να νικήσει και κάποια να συντριβεί. Ή μάλλον δεν το ξεχνούν, το ξέρουν, και απλώς οι συμπάθειές τους πηγαίνουν προς την πλευρά του ηττημένου Άξονα. Γιατί τι άλλο δείχνει το επόμενο βήμα που κάνουν, η άρνηση της ύπαρξης των στρατοπέδων εξόντωσης, των κρεματόριων, του Ολοκαυτώματος; Βέβαια υπάρχουν πολλοί καλόπιστοι παρατηρητές, κυρίως άνθρωποι που δεν έζησαν τον πόλεμο, οι οποίοι απορρίπτουν τον μανιχαϊσμό εκείνης της εποχής, το "από δω είναι οι καλοί και από κεί οι κακοί". Αλλά αν αυτός ο μανιχαϊσμός, μισόν αιώνα και πλέον μετά τα γεγονότα, φαίνεται σε κάποιον σχηματικός, τον καιρό του πολέμου ήταν αναγκαίος. Γιατί πράγματι τότε από δω ήσαν οι καλοί, με σωρό ελαττώματα, και από κει οι κακοί, χωρίς κανένα προτέρημα. Ευτυχώς που νίκησαν οι τότε καλοί, που νίκησε η δημοκρατία, παρά τις φοβερές αδυναμίες της. Χωρίς τη δημοκρατία οι αναθεωρητές δεν θα μπορούσαν σήμερα να εκφράζουν τις απόψεις τους κατά της δημοκρατίας. Αν όμως είχε νικήσει ο ναζιστικός ολοκληρωτισμός, θα έπνιγε κάθε διαφορετική φωνή και θα εξόντωνε τους εκφραστές της. Όσο για τους σημερινούς αναθεωρητές, αυτοί θα ήσαν οι υμνητές του».

 Ο καθηγητής μου, ο Κ. Δοξιάδης, ήταν γενικά κατά της «ηθικής των στρατοπέδων»: του να πρέπει απαραίτητα να διαλέξεις ένα στρατόπεδο (άποψη). Αν βρίσκεις καλά, π.χ., στο ΣΥΡΙΖΑ, αυτό δεν σε εμποδίζει να βλέπεις και κακά. Το ίδιο ισχύει και για τη ΝΔ. Δεν σε υποχρεώνει κανείς να πάρεις το μέρος του ενός ή του άλλου, αλλά ούτε σε εμποδίζει να κλίνεις υπέρ του ενός ή του άλλου (ή άλλων δυνάμεων) και να τον υποστηρίξεις πολιτικά και εκλογικά. Μόνο οι «εσώκλειστοι» σε μια κομματική «γραμμή» και πειθαρχία πρέπει να αυτοελέγχονται και να προσέχουν και αυτό όχι υποχρεωτικά. Μπορούν να διαφωνήσουν και να αποχωρήσουν.

Ο «ισοαποστακισμός» όμως μπορεί να έχει και επικίνδυνες συνέπειες, που μπορούν να πάρουν πολύ βλαβερή τροπή: Μπορεί να οδηγήσει στον κομφορμισμό. Το να είσαι «ελεύθερος σκοπευτής» μπορεί να σημαίνει ότι είσαι κοινωνικά παραιτημένος, ότι δεν παίρνεις μέρος στις ιδεολογικές/πολιτικές διαμάχες/συγκρούσεις. Ότι είσαι βολεμένος στο μικρόκοσμό σου, απαθής. Είναι μια ουδετερότητα όχι ηθική, αλλά μια ουδετερότητα που επιδιώκει μια ζωή καλή, άνετη, ανεύθυνη, «ωχαδερφιστική». Είναι μια ομολογία ατομικής ευημερίας και μια άρνηση του να έρθεις σε επαφή με τα προβλήματα των άλλων.

Ο ισοαποστακισμός είναι επίσης μια πολιτική ένταξη και μια πολιτική επιλογή. Είναι όμως με μορφή κεκρυμμένη, λανθάνουσα και υπονοεί υπεκφυγές. Δεν θέλεις να πάρεις μερίδιο ευθύνης, έτσι γίνεσαι κριτικά άτρωτος, ενώ παράλληλα ευνοείς μια συγκεκριμένη πολιτική θέση με τρόπο μυστικό και αδήλωτο.

Αυτό μπορεί με τη σειρά του να οδηγήσει σε έναν «κοινωνικό αυτοματισμό» και σε έναν «κοινωνικό δαρβινισμό», όπου οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που υπερτερούν οργανωτικά, οικονομικά και πολιτικά θα επιβάλουν τελικά τις απόψεις τους σε πιο αδύναμες κοινωνικές δυνάμεις.

 Παραθέτω ένα άλλο δικό μου κείμενο, που έγραψα  στις 23-8-2017 και το προόριζα για το facebook και έχει τίτλο «Καταδικάζω τη βία από όπου και αν προέρχεται»:

 Η παραπάνω θέση έχει χλευαστεί από άτομα που δεν βολεύονται από αυτή. Έχει ταυτιστεί με την «πιλάτεια» στάση κάποιων «φιλελέδων», που εξισώνουν την κάθε μορφή και πηγή βίας. Η αλήθεια είναι ότι δεν βολεύει ούτε τους μαύρους, ούτε τους ερυθρούς φασίστες. Είναι όντως μια διπλωματική άποψη (και με τη κακώς εννοούμενη, πολλές φορές, έννοια της διπλωματίας), αλλά έχει ένα πλεονέκτημα: στοχεύει στα μέσα και όχι στις προθέσεις.

Ο κλασικός κοινωνιολόγος Μαξ Βέμπερ (Max Weber) όρισε το κράτος με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, ως μια ένωση ανθρώπων, οργανισμό που κατέχει στα πλαίσια μιας εδαφικής επικράτειας το μονοπώλιο στη νόμιμη χρήση της φυσικής βίας. Ορίζοντας το κράτος με αυτόν τον τρόπο, με τα μέσα επιβολής του, ήτοι τη φυσική βία, εξοβέλισε υπερφυσικές, μεταφυσικές, ηθικολογικές, θεολογικές και άλλες αιτιάσεις του φαινομένου του κράτους.

Με το να καταδικάζει κανείς τη βία από όπου κι αν προέρχεται είναι σαν αποδοκιμάζει τα μέσα και τα αποτελέσματα και όχι τις προθέσεις της βίας. Υποτίθεται ότι η αριστερά έχει αγαθές προθέσεις στο πίσω μέρος της ατζέντας της, αλλά πρακτικά πολλές φορές ξεπερνά σε χυδαιότητα και βία ακόμα και τη δεξιά.

Βέβαια, αυτή η άποψη μπορεί να λειτουργήσει ως κολυμβήθρα του Σιλωάμ, μπορεί να οδηγήσει σε παθητικότητα και απάθεια. Η έννοια της βίας είναι πολιτική και έχει ιστορική ισχύ. Η βία δεν είναι απολίτικη. Πάντα λαμβάνει χώρα σε ένα θεσμοθετημένο κοινωνικοπολιτικό και οικονομικό περιβάλλον. Σ' ένα περιβάλλον πολιτιστικό-θρησκευτικό, γεωγραφικό, όπως και να έχει σε ένα συγκεκριμένο χωρικό, χρονικό και «τροπικό» περιβάλλον. Μπορεί αυτό να μη γίνεται αντιληπτό εκ πρώτης όψεως και με μια επιφανειακή ματιά, αλλά οι σύγχρονοι αναρχικοί και ριζοσπάστες μουσουλμάνοι δεν κινούνται μονάχα σε ένα ήδη διαμορφωμένο πολιτικό πλαίσιο, αλλά έχουν και πολιτικές στοχεύσεις. Δυστυχώς, η κυρίαρχη σχολή δημοσιογραφίας χάνεται μέσα στο θέαμα και τις εικόνες και δεν δίνει στο πλατύ κοινό να καταλάβει τις αιτίες, τις αφορμές και άλλα προβλήματα.

Καμιά φορά, η παραπάνω στάση ενδέχεται να γίνει πιο «κυνική» από την ίδια τη βία. Ένα σχόλιο που έχω δει συχνά σε πολιτικά fora είναι ότι δεν πρέπει να τηρείς την ίδια απόσταση από το θύτη και το θύμα. Αλλά για να κρίνεις ποιος είναι το θύμα και ποιος ο θύτης δεν λαμβάνεις πάλι μια πολιτική απόφαση;

Εν κατακλείδι, είναι κάποιες φορές που η πραγματικότητα και οι πρακτικές συνθήκες μας καλούν να διαλέξουμε ένα στρατόπεδο, να είμαστε σαφείς και στρατευμένοι. Υπάρχουν όμως και φορές που το να καταδικάζεις τη βία από όπου κι αν προέρχεται είναι η καλύτερη δυνατή λύση σε υφιστάμενο πλαίσιο. Πρέπει να υπολογίσεις, πριν αποφασίσεις αν θα πάρεις θέση και τι θέση τελικά θα πάρεις, παράγοντες πολιτικούς, κοινωνικούς και ιστορικούς, όπως π.χ. το κόστος, τις συνέπειες σε μια κοινωνία, τις πιθανές εναλλακτικές κτλ.